العلاقة بين العقل والوحي من وجهة نظر الشيعة الإمامية والإسماعيلية

نوع المستند : علمی ـ پژوهشی

المؤلف

استاذ مشارک في قسم التاريخ بمركز أبحاث العلوم الإنسانية والدراسات الثقافي، تهران، ایران.

المستخلص

الغرض من هذا المقال هو شرح العلاقة بين العقل والوحي من وجهة نظر مذهبي الشيعية الإمامية والإسماعيلية. يمكن معالجة العلاقة وتقييمها بين العقل والوحي وعالم كل منهما بطرق مختلفة، وعادة ما تندرج هذه العلاقة في إطار أربع وجهات نظر؛ التعارض والتمايز والتركيب والتقارب. ومع ذلك، تحاول هذه الدراسة الإجابة على السؤال التالي: ما هي العلاقة بين العقل والوحي بناءً على وجهات النظر الأربعة المذكورة؟ تظهر النتائج أن العلاقة بين العقل والوحي من وجة نظر الإماميين والإسماعيليين تدخل في فئة التلاقي. من هذا المنطلق، ومن أجل تجنب التعارض، يحاولون الجمع بين العقل والإيمان، بحيث يصبح من المستحيل التمييز بينهما.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


عنوان المقالة [English]

The ratio of reason and revelation: from the perspectives of Twelver Shi’a and Isma’ili Shi’a

المؤلف [English]

  • nayere Dalir
Associate Professor of History Department, Iranian History Research Institute, Institute for Humanities and Cultural Studies. Tehran, Iran,
المستخلص [English]

The Issue of this article is to examine the relationship between reason and revelation from the perspective of Twelver Shi’a and Isma’ili Shi’a schools of thought. Dealing with the relationship between reason and revelation and the realm of all of them can be investigated in different ways. Sometimes philosophy and science are considered two products of human wisdom and their relationship with religion or divine revelation is examined. Occasionally, the tendency to reason in proving religious beliefs is opposed to the textual trend. This is true for both self-founded and holy reasonsIn addition to the aforementioned points, the relationship between reason and faith is intermittently discussed. Examining each of the above topics requires measuring the ratio between reason and revelation. 
Indeed, the relationship between reason and religion can be examined in the form of four perspectives: conflict, differentiation, integration, and intersection.
 In regard to the conflict, the relationship between the two domains of reason and religion is divergent and opposition, and thus reason and religion are irreconcilable. The result of this confrontation is emphasizing the role of reason in guiding and managing human life and leaving aside the role of religion in this field.
From the perspective of differentiation, the relationship between the two domains of reason and religion is different and it is believed that there is no real conflict between reason and religion; each of them answers completely different questions. Religion and reason are each valid in their own defined area, and we should not measure religion by the standard of reason and vice versa. Religion and reason have no right to interfere in each other's affairs, they must be completely distinguished from each other. Reason and religion are completely independent ways to know reality, so it makes no sense to be in conflict with each other. This approach considers the achievements of reason as completely human knowledge and unrelated to religion, draws a clear line between "religious knowledge" and "human knowledge", and places reason outside the boundaries of religion.  The view of integration believes in the integration of reason and religion and tries to combine reason and faith to avoid conflict.
Without respecting the differences between reason and religion, this view weaves them into a single fabric, so that they disappear into each other so much that it becomes impossible to distinguish them from each other. Believers in this approach, contemplate that all the natural, mathematical, and human sciences can be extracted by thinking in the verses of the Quran. 
The intersectional perspective believes in the mutual influence and harmony between religion and reason. This perspective accepts that reason and religion are logically and linguistically distinct, but in the real world, they cannot be easily distinguished from each other.
This above-mentioned approach follows a free discussion between scientists and theologians. The word "confluence" requires that reason and religion come together, without necessarily merging. This viewpoint prohibits integration and separation, insists on maintaining differences, and honors connection.
The main question of this research is whether the relationship between reason and revelation in Twelver Shi’a and Isma’ili Shi’a Islamic schools of thought is based on which one of the views of conflict, differentiation, integration, and intersection. Is this ratio a type of integration, and reason and revelation are two sources of religious knowledge? Or is the understanding of reason beyond the scope of religious knowledge and in conflict with it? Have Twelver and Isma’ili Shiites tried to harmonize and reconcile reason and revelation, or have they emphasized one of them as a source of knowledge?
The hypothesis of the research is based on the fact that based on the Twelver Shi’a and Isma’ili Shi’a schools of thought, reason, and revelation have a mutual relationship.
Twelver Shi’a jurisprudence and theology have undergone many changes in their historical course, and have presented different views. In the era of legislation and the presence of Imams, all the rules and orders of Islam were compiled and developed with the revelation of divine verses and the Sunnah of the Prophet (PBUH), and the traditions of the infallible Imams (PBUH). 
In the present age, two different viewpoints, Rationalist and Textualist have gradually been created in the way and extent of applying reason in religious education The relationship between reason and religion among rationalists and most theologians and some Shi’a jurists, from the fourth century to today, is based on the integration of reason and revelation, and their efforts have been to harmonize reason and revelation. However, the Textualists believe in the distinction between reason and revelation and choose revealed knowledge from the two domains of reason and revelation (religion). 
According to Isma’ili theologians, reason alone is not enough to bring a person to truth and salvation, and without relying on the teachings of the prophets and revelation, religious knowledge is not acquired and completed. They further believe that even the Prophet was not satisfied with reasoning alone in deriving the rules and regulations of religion. Therefore, according to Isma’ili scholars, the relationship between reason and revelation is based on the view of integration

الكلمات الرئيسية [English]

  • intellect
  • reason
  • revelation
  • Twelver Shi’a
  • Isma’ili Shi’a
  • Conflict
  • differentiation
  • fusion
  • intersection

نسبت عقل و وحی از منظر شیعه امامیه و اسماعیلیه

نیره دلیر*

چکیده

این مقاله، تلاش دارد نسبت عقل و وحی را از دیدگاه مذاهب شیعه امامیه و اسماعیلیه مورد بررسی قرار دهد. پرداختن به رابطه میان عقل و وحی و قلمرو هر یك از آن ها به صورت‌های گوناگون قابل ارزیابی است. معمولا، نسبت عقل و دین در قالب چهار دیدگاه؛ تعارض، تمایز، تلفیق و تلاقی مورد بررسی قرار می گیرد. این پژوهش تلاش می کند تا به این پرسش پاسخ دهد که رابطه میان عقل و وحی براساس چهار دیدگاه فوق چه نسبتی را برقرار می سازد. یافته های تحقیق نشان می دهد که نسبت میان عقل و وحی در نزد شیعه امامیه و اسماعلیه در حوزه دیدگاه تلاقی می گنجد. از این رو، برای اجتناب از تعارض تلاش می کنند عقل و ایمان را به هم بیامیزد، به طوری که تمایز آن‌ها از یکدیگر ناممکن ‌گردد.

کلیدواژه‌ها: عقل، وحی، شیعه، امامیه، اسماعیلیه.

 

* دانشیار گروه تاریخ، پژوهشکده تاریخ ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران، dalirnh@yahoo.com

 

 

الکتب
ابراهیم بن نوبخت، ابواسحاق(1413ق). الیاقوت فی علم الکلام، تحقیق و تقدیم: علی اکبر ضیایی، کتابخانه آیت الله مرعشی: قم.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1389ش). دفتر عقل و آیت عشق، جلد1، طرح نو: تهران.
ابن منظور(1988م).  لسان­العرب، به اهتمام: علی شیری، ج7، داراحیاء التراث العربی: بیروت.
ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان(1381ش). اعلام النبوه، تصحیح، تحقیق و مقدمه: غلامرضا اعوانی، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران: تهران.
آربری، آرتورجان(1385ش). عقل و وحی در اسلام، ترجمه: حسن جوادی، امبیرکبیر: تهران.
الاسترآبادی، محمد أمین(1426ق). الفوائد المدنیّه و الشواهد المکیّه، الطبعه الثانیه، موسسه النشر الاسلامی: قم.
آشتیانی، عباس اقبال(1345ش). خاندان نوبختی، چاپ دوم، طهوری: تهران.
اصغری، سیدمحمد(1386ش). عدالت و عقلانیت در فقه و حقوق، چاپ دوم، اطلاعات: تهران.
آقا بزرگ طهرانی(1403ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه، 25 جلد، دارالاضواء: بیروت.
تقی بن نجم الحلبی، ابی صلاح(1417ق). تقریب المعارف، تحقیق: فارس تبریزیان، فارس الحسون: قم.
جمعی از نویسندگان(1390ش). درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی، جلد اول، سازمان سمت: تهران.
جوادی آملی و واعظی، عبدالله و احمد(1395ش). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، چاپ نهم، اسراء: قم.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله(1311ق). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دار احیا التراث العربی: بیروت.
خالقداد هاشمی، مصطفی(1362ش). توضیح الملل(ترجمه کتاب: الملل و النحل از محمد بن عبدالکریم شهرستانی)، مقدمه و حواشی و تصحیح و تعلیقات: سید محمدرضا جلالی نائینی، اقبال: تهران.
رازی، محمدبن زکریا و دیگران(1383ش). طب روحانی(رساله در روانشناسی اخلاق)، مترجم: پرویز اذکایی، چاپ 2، اهل قلم: تهران.
الزبیدی، محمدمرتضی(بی تا). تاج­العروس ­من ­جواهرالقاموس، ج8، دارمکتبه الحیات: مصر.
ژیلسون، اتین(1378ش). عقل و وحی در قرون وسطی، ترجمه: شهرام پازوکی، گروس: تهران
شیخ طوسی، محمد بن احمد(1387ق). المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح: سید محمد تقی کشفی، المکتبه المرتضویه الاحیا آثار الجعفریه: تهران.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان(1413ق/1372ش). المقنعه، کنگره هزاره شیخ مفید: قم.
شیخ مفید، محمد بن نعمان(1371ش). تصحیح الاعتقاد، تحقیق: حسین درگاهی، کنگره بزرگداشت شیخ مفید: تهران.
صدر، سید محمدباقر(1403ق/1983م). الفتاوی الواضحه، دارالتعارف المطبوعات: بیروت.
صفا، ذبیح الله(1400ش). تاریخ ادبیات در ایران، جلد اول، چاپ سی و دوم، ققنوس: تهران.
عبودیت، عبدالرسول(1388ش). درآمدی به نظام حکمت صدرایی، جلد اول، چاپ دوم، سمت: تهران.
علامه حلی، حسن بن یوسف(1363ش). انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، منشورات شریف الرضی: قم.
علم الهدی، سید مرتضی(1433ق). الذخیره فی علم الکلام، محقق و پژوهشگر: احمد حسینی اشکوری، موسسه التاریخ العربی: بیروت.
علی بن حسن طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن(1400ق). النهایه، دارالکتب العربی: بیروت.
قبادیانی بلخی، ناصرخسرو(1391ش). زادالمسافرین، مصحح: محمد بذل الرحمن، اساطیر: تهران.
قبادیانی، ناصرخسرو(1356ش). وجه دین، مصحح: غلامرضا اعوانی، انجمن فلسفه ایران: تهران.
قبادیانی، ناصرخسرو(1384ش). خوان الاخوان، تصحیح و تحشیه: ع.قویم، اساطیر: تهران.
کراجکی، محمدبن علی(1410ق). کنز الفوائد، محقق: عبدالله نعمه، دارالذخائر: قم.
کربن و سهروردی، هانری و یحیی بن حبش(1372ش). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، 3 جلد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی: تهران.
کردفیروزجانی، یارعلی(1394ش). حکمت مشاء، مرکز نشر هاجر: قم.
کرمانی، احمد حمیدالدین (1356).  الاقوال الذهبیه، احمد صاوی صلاح، مقدمه: غلامرضا اعوانی، انجمن فلسفه ایران: تهران.
کرمانی، احمد حمیدالدین(1967م).راحه العقل، تحقیق و تقدیم: مصطفی غالب، بیروت: دارلاندلس.
کرمانی، حمیدالدین ابوالحسن احمد بن عبدالله(1355ش). الاقوال الذهبیه، محقق و پژوهشگر: صلاح الصاوی، انجمن فلسفه ایران(موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران): تهران.
گرجی، ابوالقاسم(1395ش). تاریخ فقه و فقها، چاپ پانزدهم، سمت: تهران.
گولد و کولب، جولیوس و ویلیام ل(1392ش). فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: مصطفی ازکیا و دیگران، مازیار: تهران.
مرتضوی، عباس(1381ش). علم و عقل از دیدگاه مکتب تفکیک، مرکز جهانی علوم اسلامی: قم.
مطهری، مرتضی(1388ش). کلیات علوم اسلامی، جلداول، چاپ چهلم، صدرا: تهران.
معلمی، حسن(1389ش). حکمت مشاء، مرکز نشر هاجر(وابسته به مرکز حوزه علمیه خواهران): قم.
مفید، محمد بن محمد(1413ق/1372ش). اوائل المقالات، تحقیق: ابراهیم الانصاری، الموتمر العالمی لاالفیه الشیخ المفید: قم.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد(1407ق). تجرید الاعتقاد، محقق: محمد جواد جلالی حسینی، مکتب الاعلام الاسلامی: تهران.
نفیسی، شادی(1388ش). رویکرد عقلی در تفاسیر قرن چهاردهم، بوستان کتاب: قم.
هات، جان اف(1382ش). علم و دین از تعارض تا گفت و گو، مترجم: بتول نجفی، طه: تهران.
هودبوی، پرویز(1384ش). اسلام و علم: ارتدکس مذهبی و مبارزه با عقل گرایی، ترجمه: پیمان متین و اسکندر قربانی، موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی: تهران.
واکر، پل ای(1377ش). ابویعقوب سجستانی، مترجم: فریدون بدره ای، فرزان روز: تهران.
واکر، پل ای(1379ش). حمیدالدین کرمانی، ترجمه: فریدون بدره ای، فرزان روز: تهران.
یزدان پناه و درگاهی فر، سید یدالله و رضا(1399ش). مختصات حکمت متعالیه، آل احمد: تهران.
 
Webster, Noah)1962(.Webster's new­ Twentieth century dictionary unabridged. Vol. II, second edition, the world publishing company Cleveland and New York.
 
المجلات
آل غفور، سیدمحسن(تابستان 1380ش). عقل گرایی و نقل گرایی در فقه سیاسی شیعه، فصلنامه علوم سیاسی، دروه 4، سال چهارم، شماره چهاردهم، صص 138-121
بیدگلی کاشانی، نعیمه(تابستان1388ش). «بررسی تطبیقی رابطه عقل و وحی از دیدگاه علامه طباطبایی و مکتب تفکیک»، نشریه طلوع، سال هشتم، شماره 28، صص 122-109
چلونگر و باقریان، محمد علی و زهره(پاییز 1395). «جایگاه عقل در معارف اسماعیلیه»، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره 45، صص 86-74
حسینی جلالی، سید محمدرضا(تابستان1382ش). «نگاهی به المقنعه شیخ مفید»، ترجمه: جویا جهانبخش، نشریه آیینه میراث مکتوب، شماره 21، صص 131-119
کمپانی زارع، مهدی(بهمن 1391). «جایگاه عقل در مکتب کلامی بغداد»، ماهنامه کتاب دین، سال شانزدهم، شماره 64، صص 26-22
مهرنیا، حسن؛ حسینی، سید عبدالرحیم؛ بیات، موسی(بهار1398). تحلیل و بررسی رابطه عقل و نقل در اندیشه کلامی شیخ صدوق، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال بیست و سوم، شماره اول، صص 138-117
یزدانی مقدم، احمدرضا(پاییز1392). «عقل و وحی در اندیشه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی»، فصلنامه سیاست متعالیه، سال اول، شماره دوم، صص 68-49