تحليل نقدي لمکانة قضية نقص العقل في الأنثروبولوجيا الجنسية للأنثى، مع الترکيز على تقييم آراء المفسرين المعاصرين حول آية القوامة

نوع المستند : علمی ـ پژوهشی

المؤلفون

1 طالبة الدکتوراه في فرع علوم القرآن و الحديث، جامعة تربيت مدرس

2 أستاذ مشارک بقسم علوم القرآن و الحديث، جامعة تربيت مدرس

3 أستاذ مشارک بقسم علوم القرآن و الحديث، جامعة آزاد الإسلامية

4 أستاذ مساعد بقسم علوم القرآن و الحديث، جامعة تربيت مدرس

المستخلص

تعتبر آية القوامة واحدة من الآيات الأساسية في القرآن الکريم والتي تدور حول مکانة المرأة في الأسرة والمجتمع. وتؤثر الأسس الأنثروبولوجية للمفسرين کثيراً على تفسير هذه الآية وأحکام الفقه والحقوق والقوانين الاجتماعية والاقتصادية والسياسية. وتختلف وجهات النظر حول مفهومي «لقوامة» و «الفضل» ونطاقهما في الآية. وتتمثل وجهة النظر البارزة حول معيار الفضل في قضية «العقل». تتناول هذه الدراسة الأسس التي أرسى عليها المفسرون المعاصرون أسس وجهات نظرهم حول الاختلاف بين العقل لدى الرجال والنساء، وذلک بالاستعانة بالمنهج التحليلي الوصفي على أساس المبادئ الأنثروبولوجية، وبعد تقييم النتائج، خلصتْ إلى أنه لا يوجد أي نقص في العقل الذاتي للمرأة؛ بل هي في جوهرها مماثلة للرجل. ويکمن الفرق في نوع العقل والتعقل في البعد التنفيذي. وتمثل العقبات الطبيعية والبيئية تأثيراً لا يمکن إنکاره في شدة هذه القوة وضعفها، ونتيجة لذلک، تتجاوز الطبيعة الذکورية الطبيعة الأنثوية في مجال التعقل.

الكلمات الرئيسية


عنوان المقالة [English]

Critical analysis of the place of the problem of intellect deficiency in female gender anthropology, with emphasis on evaluating the views of contemporary commentators on the verse of Qawamiyat

المؤلفون [English]

  • Leila Moradi 1
  • Kavous Rouhi Brandagh 2
  • Mahdi Mehrizi 3
  • Kazem Ghazizadeh 4
1 Ph.D. student of Quran and Hadith Sciences of Tarbiat Modares University
2 Associate Professor and the Faculty member of the Quran and Hadith Sciences Department in Tarbiat Modares University
3 Associate Professor Quran and Hadith Sciences Department, Islamic Azad University, Science and Research Branch
4 Assistant Professor and the Faculty member of the Quran and Hadith Sciences Department in Tarbiat Modares University
المستخلص [English]

The verse of Qawamiyat is one of the key verses of the Qur'an about the "position of women" in the family and society. The anthropological foundations of the commentators are very effective in interpreting this verse and the rules of jurisprudence, law and social, economic and political laws. The views on the concept and scope of "Qavamite" and "grace" in the verse are different. The obvious view of the example of grace is the issue of "intellect". This study examines the foundations of contemporary commentators on the difference between the intellect of men and women, using a descriptive-analytical method based on anthropological principles, and after evaluating the findings, concludes that not only is there no defect in the innate intellect of women; Rather, it is the same in terms of human essence as man. The difference is in the type of intellect and reason in the executive arena. Natural and environmental barriers have been effective in the intensity or weakness of this power; As a result, masculine nature has surpassed feminine nature in the issue of reasoning.

الكلمات الرئيسية [English]

  • Qavamite
  • anthropological foundations
  • Woman Intellect
  • Intellection
  • Women's rights

تحلیل انتقادی جایگاه مسئله نقصان عقل در انسان­شناختی جنسیّتی زن

با تأکید بر ارزیابی دیدگاه مفسّران معاصر درباره آیه قوّامیت

لیلا مرادی[1]

کاوس روحی برندق[2]

مهدی مهریزی طرقی[3]

کاظم قاضی زاده[4]

چکیده

آیه قوّامیت یکی از آیات کلیدی قرآن کریم درباره «جایگاه زن» در خانواده و جامعه است. مبانی انسان­شناختی مفسران در تفسیر این آیه و احکام فقهی، حقوقی و قوانین اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بسیار مؤثّر است. دیدگاه­ها درباره مفهوم و گستره «قوّامیت» و «فضل» در آیه متفاوت است. دیدگاه بارز درباره مصداق فضل، مسئله «عقل» است. این پژوهش، مبانی مفسّران معاصر را در زمینه تفاوت عقل زن و مرد، با روش توصیفی_ تحلیلی بر اساس مبانی انسان­شناختی بررسی کرده و پس از ارزیابی یافته­ها به این نتیجه دست یافته که نه تنها در عقل ذاتی زن، نقصی وجود ندارد؛ بلکه به لحاظ جوهره انسانی با مرد یکسان است. تفاوت در نوع عقل و تعقّل در بُعد اجرایی است و موانع طبیعی و محیطی نیز در شدّت و ضعف این قوّه بی تأثیر نبوده است؛ در نتیجه طبیعت مردانه بر طبیعت زنانه در امر تعقّل سبقت گرفته است.

کلید واژه­ها: قوّامیت، مبانی انسان­شناختی، عقل زن، تعقّل، حقوق زن



[1] . دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس L.moradi91@gmail.com 

[2] . دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، (نویسنده مسئول)، k.roohi@modares.ac.ir 

[3] . دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، toosi217@gmail.com

[4] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، K.ghazizadeh@modares.ac.ir

الکتب
القرآن الکریم.
ابن ابی‌الحدید، عزالدین (د.ت). شرح نهج البلاغه، ط2، بیروت: دار الحیاء الکتب العربیه.
ابن اثیر، مبارک بن محمد (1367ش). النهایة فی غریب الحدیث والأثر، محقق و مصحح: محمود محمد طناحی وطاهر أحمد زاوی، ط4، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن درید، محمد بن حسن (1988م). جمهرة اللغة، ط1، بیروت: دار العلم للملایین.
ابن سیده، علی بن اسماعیل (1421ق). المحکم والمحیط الأعظم، ط1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن فارس، أحمد (1404ق). معجم مقاییس اللغة، ط1، قم: مکتب الأعلام الإسلامی.
ابن‌منظور، محمد (1408ق). لسان العرب، ط1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
أردبیلی، أحمد بن محمد (د.ت). زبدة البيان في أحکام القرآن، محقق/مصحح: محمد باقر‌بهبودى، ط1، طهران: المکتبة الجعفرية لإحياء الآثار الجعفرية‌.
أردکانى، مرتضى بن محمد (1402ق). الاجتهاد والتقليد، ط1، قم: مؤلف.
أزهری، محمد بن احمد (1421ق). تهذیب اللغة، ط1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
آلوسی، محمود (1405ق). روح المعانی في تفسیر القرآن العظیم والسبع المثاني، ط4، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
أنصاری شيرازى، قدرت الله و پژوهشگران مرکز فقهى ائمه اطهار عليهم السلام ‌(1429ق). موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، ط1، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار (ع)‌.
تمیمی آمدی، عبداللّه بـن واحـد (1377 ش). غرر الحکم ودرر الکلم، ترجمه و شرح: سید هاشم رسولی محلاتی‌، چاپ اول، طهران‌: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جعفری، محمد تقی (1360). ترجمه‌ و تـفسیر‌ نهج‌البلاغه‌، چاپ اول، طهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جمعى از مؤلفان (د.ت). مجلة فقه أهل البيت عليهم السلام (بالعربية)، ط1، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت (ع).
جوادی آملی، عبد الله (1393ش). رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، چاپ پنجم، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبد الله (1392ش). زن در آئینه جمال و جلال‌، چاپ‌ دوم، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبد الله (1379ش). تفسیر موضوعی قرآن کریم، چاپ اول، قم: اسراء.
حسینی تهرانی، سید محمد حسین (1359). رسالة بدیعة فی‌ تفسیر‌ آیة ﴿الرجال قوامون‌ علی النساء﴾، طهران: مـنشورات الحـکمة.
حسینی تهرانی، سید محمد حسین (1418ق). ولاية الفقيه في حکومة الإسلام، ط1، بیروت: دار الحجة البيضاء.
حسینی جرجانی، سید أمیر ابوالفتح (1404ق). تفسير شاهى، محقق/ مصحح: ميرزا ولى الله اشراقى سرابى‌، چاپ اول، طهران: نويد‌.
خزائلی‌، محمد (1353ش). احکام قرآن، چاپ دوم، طهران‌: جاویدان‌.
خوانسارى، سيد أحمد بن يوسف (1405ق). جامع المدارک في شرح مختصر النافع، ط2، قم: مؤسسه اسماعيليان.
خويى، سيد ابوالقاسم (1416ق). صراط النجاة (المحشّى للخوئي)، ط1، قم: مکتب نشر المنتخب.
دورانت، ویل (1373ش). تاریخ تمدّن، ترجمه: پاینده، چاپ اول، طهران: علمی و فرهنگی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). المفردات‌ فی‌ الغریب‌ القرآن، ط1، دمشق: دار العلم.
رشید رضا، سید محمد (1414ق). تفسیر القرآن الحکیم الشـهیر بـتفسیر المنار، ط1، بیروت: دار المعروفه.
زبیدی، محمد بن محمد (1306ق). تاج العروس من جواهر القاموس، ط1، بیروت:‌ دار مکتبة الحیاة.
سبحانی تبريزى، جعفر (1418ق). نظام القضاء والشهادة في الشريعة الإسلامية الغراء، ط1، قم: مؤسسة الإمام الصادق عليه السلام.
سیفی مازندرانى، على اکبر (1428ق). دليل تحرير الوسيلة - ولاية الفقيه، چاپ دوم، طهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (قدس سره).
سیوری حلّی، مقداد بن عبدالله (1425ق). کنز العرفان في فقه القرآن، ط1، قم: مرتضوى‌.
سیوری حلّی، مقداد بن عبدالله (بی‌تا). کنز العرفان في فقه القرآن، ترجمه‌: بخشايشى، عبد الرحيم عقيقى‌، چاپ اول، قم: پاساژ قدس.
شمس اسفندآباد، حسن (1384ش). روانشناسی تفاوت‌های فردی، طهران: سمت.
صاحب، اسماعیل بن عباد (1414ق). المحیط فی اللغة، ط1، بیروت: عالم الکتب.
طباطبایی، سید محمدحسین (1387ش). زن در قرآن، چاپ اول، قم: مرکز نشر هاجر وابسته به مدیریت حوزه های علمیه خواهران.
طباطبایی، سید محمدحسین (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن، ط2، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبری، ابن جریر (1415ق). جامع البیان فی تأویل آی القـرآن، ط1، بـیروت‌: دار الفـکر‌.
طریحی، فخرالدین (1985م). مجمع البحرین‌، بیروت: دار‌ ومکتبة الهلال.
طوسی‌، محمد‌ بن حـسن (د.ت). التبیان‌ فی‌ تفسیر القرآن، ط1، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
فاضل کاظمی، جواد بن سعد اسدى‌ (د.ت). مسالک الأفهام إلى آيات الأحکام، (د.ب): (د.ن).
فـخر رازی‌، مـحمد بن عمر (1410ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، ط1، بیروت: دار الفکر.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق). کتاب العین، چاپ دوم، قم: هجرت.
فضل الله، محمدحسین (1419ق). من وحى القرآن‏، ط1، بیروت: دار الملاک‏.
فیض‌ کاشانی‌، محمد‌ بن‌ مرتضی‌ (1399ق). التفسیر الصافی، ط1، بیروت‌: مؤسسة الاعلمی.
فیومی، احمد بن محمد (1347ق). المصباح المنیر، ط1، قم: دار الهجرة.
قرشی، سید علی‌اکبر (1352ق). قاموس قرآن، چاپ ؟، طهران: دار الکتب الإسلامية‌.
قرطبی، محمدبن احمد انصاری اندلسی (1387ق). الجامع‌ لأحـکام‌ القـرآن‌، ط3، بـیروت: دار الفکر.
قمی نیشابوری، حسن بن محمد (1416ق). تفسیر غرائب القران و رغائب الفرقان (حاشیة جامع البیان)، ط1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
کارل، الکسیس (1375ش). انسان موجود ناشناخته، ترجمه: عنایت، چاپ نهم، طهران: دنیای کتاب.
کلینی، مـحمد بـن یـعقوب (1375). الکافی، ط4، طهران: دار الکتب الإسلامیه.
کهن، ابراهیم (1382ش).گنجینه‌ای از تلمود، چاپ اول، طهران: اساطیر.
مـجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار، ط2، بیروت: مؤسسة الوفاء.
مصطفوی، حسن (1407ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ط1، طهران: مرکز الکتاب للترجمه والنشر.
مطهری، مرتضی (1384ش). مجموعه آثار (نظری بر نظام اقتصادی اسلام)، چاپ هفتم، طهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1374ش). نظام حقوق زن در اسلام، چاپ بیست و یکم، طهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1391ش). زن و مسائل قضایی و سیاسی، چاپ اول، طهران: صدرا.
معرفت، محمد هادى (1429ق). تعليق وتحقيق عن أمهات مسائل القضاء، ط1، قم: چاپخانه مهر.
مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان (1368). تفسیر نمونه، چاپ دوازدهم، قم: دارالکتب الإسـلامیة.
منتظری نجف آبادی، حسین­علی (1409ق). مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه: محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، چاپ اول، قم: مؤسسة کیهان.
موحدی لنکرانى، محمد فاضل (1416ق). القواعد الفقهية (للفاضل)، چاپ اول، قم: چاپخانه مهر.
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1423ق). فقه القضاء، چاپ دوم، قم: (د.ن).
موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا (1413ق). کتاب القضاء، مقرر: سيد على حسينى ميلانى، ط1، قم: دار القرآن الکريم.
مهریزی مهدی (1382ش). شخصیت و حقوق زن در اسلام، چاپ اول، طهران: علمی و فرهنگی.
نور الدین فضل اللّه، مریم (1405ق). المرأة فی ظل الاسلام، ط4، بیروت: دارالزهراء.
نوری همدانی، حسین (1386ش). جایگاه بانوان در اسلام، چاپ پنجم، قم: مهدی موعود (عج).
ودود، امینه (1438ق). قرآن و زن: بازخوانی متن مقدس از منظر یک زن، ترجمه: اعظم پویا زاده و معصومه آگاهی، چاپ سوم، تهران: حکمت.
 
Kerka, Sandra (1999). Creativity in adulthood.Eric.ed.gov, no. 204.
 
المقالات
قدردان قراملکی، محمدحسن (1388ش).«جایگاه انسانی زن»، فصلنامه پژوهشی – علمی کوثر معارف، سال 5، شماره 12، صص28-62.
مستقیمی، مهدیه سادات (1387ش). «تحلیلی فلسفی از رابطه ارزشمندی ذاتی و جنسیت»، مطالعات راهبردی زنان، شماره 42، صص132-161.