العلاقة بين الترجمة والنقل الثقافي في إيران عصر ناصر الدين شاه القاجاري نموذجاً

نوع المستند : علمی ـ پژوهشی

المؤلف

أستاذ مساعد للتاريخ الثقافي، معهد الدراسات الإنسانية والثقافية، طهران، ايران

المستخلص

     هذه المقالة تهتمّ بدراسة العلاقة بين الترجمة والنقل الثقافي في عصر ناصر الدين شاه القاجاري، وعلي منهجية الدراسة التاريخية يمکننا القول بأنّ في القرن الثالث عشر الهجري واجهت إيران أحداثا مختلفة في العالم. في هذه الفترة اتجهت أوروبا إلي الشرق رغم اجتيازها التطورات السياسية، الفلسفية والصناعية. أصبحت الترجمة في هذا المجال، قناةً للنقل الثقافي حتي تنقل منجزات المجتمع المنشيء للمجتمع المستهدف.لم يکن هذا النقل، نقلاً ساذجا بل تمّ تشکيل ازدواجية (المصالحة- الصراع) التي استمرت فترة طويلة، خاصة مع وعي الجماعات الثقافية للمجتمعات الشرقية بطبيعة التطورات والنصوص الأوروبية المشتقة منها. تمّ اختيار معايير مختلفة للترجمة من بين المترجمين وبعض المؤسسات الدولية التي أسّست للترجمة. وقد يکون بإمکاننا أن نعتبر المعايير الداخلية والخارجية هي الأسباب الرئيسة لذلک. حدّدت العوامل الداخلية، أعمالها وقيمها وأنماطها التي قدّمتها حيث يتعلق هذا الأمر بالدوافع الموجودة لکل مترجم. تتعلق المعايير الخارجية أيضًا بالسلطة السياسية ودورها في اختيار الآثار للترجمة.

الكلمات الرئيسية


عنوان المقالة [English]

The Relationship between Translation and Cultural Transition in Iran at Nassereddin Shah Qajar period

المؤلف [English]

  • Mohammad Amir Ahmadzadeh
Assistant professor of cultural Studies, Institute for Humanities and Cultural studies, Tehran, Iran
المستخلص [English]

       The purpose of this essay is to assess the relationship between translation and cultural transmission in the era of Nasser al-Din Shah Qajar. According to the historical analysis method, it can be said that Iran faced a different situation in the peripheral world in the 19th century; Various political, philosophical, and industrial developments moved east, and translation in this context was meant as a channel of cultural transmission that conveyed the achievement of the origin society to the target communities (Iran and other Muslim societies). But this was not a simple transition, especially with the cultural groups of Eastern societies becoming aware of the nature of European developments and texts resulting from a dual form of "compromise" that persisted for a long time, between translators and some government institutions. There were various criteria for translation selected for translation, the main reasons being internal and external criteria. Internal factors were determined by the effects, norms, and patterns that they presented. This is related to the motivations available for each translator. External criteria also related to the issue of political power and its role in facilitating translations and selecting the type of work.

الكلمات الرئيسية [English]

  • Cultural Transition
  • Translation Movement
  • Origin Society
  • Destination Society

نسبت بین ترجمه و انتقال فرهنگی در ایران دوره ناصرالدین شاه قاجار

 

 

محمدامیر احمدزاده[1]

چکیده

      مسئله نوشتار حاضر این است که به ارزیابی نسبت بین ترجمه و انتقال فرهنگی در دوره ناصرالدین شاه قاجار بپردازد، بر اساس روش تحلیل تاریخی می توان گفت که ایران در قرن سیزدهم هجری با وضعیتی متفاوت در دنیای پیرامونی مواجه گردید؛ اروپای این عصر ضمن درنوردیدن تحولات مختلف سیاسی، فلسفی و صنعتی به سوی شرق حرکت کرد و ترجمه در این فضای به مثابه کانال انتقال فرهنگی معنا یافت که دستاورد جامعه مبدا (فرنگ) را به جوامع مقصد( ایران و سایر جوامع مسلمان) منتقل سازد. اما این یک انتقال ساده نبود به ویژه با آگاهی گروه­های فرهنگی جوامع شرق از ماهیت تحولات و متون اروپایی برآمده از آن نوعی دوگانه­ی«سازش- ستیز» شکل گرفت که تا مدتها نیز تداوم یافت؛ در میان مترجمان و برخی نهادهای دولتی که برای ترجمه تشکیل شده بودند معیارهای گوناگونی برای ترجمه انتخاب می شد که عمده ترین دلایل آن را می توان معیارهای درونی و معیارهای بیرونی دانست. عوامل درونی را خود آثار، هنجارها و الگوهایی که ارایه می­دادند تعیین می­کردند. این مسئله به انگیزه­های موجود برای هر مترجم ارتباط دارد.  معیارهای بیرونی نیز به مسئله قدرت سیاسی و نقش آن در جهت بخشیدن به ترجمه ها و انتخاب نوع آثار ربط داشت.

کلیدواژه­ها: انتقال فرهنگی، نهضت ترجمه، جامعه مبدا، جامعه مقصد.



[1]. استادیار تاریخ فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی  m.ahmadzadeh@ihcs.ac.ir 

آدمت، فربدون (2006) اندیشه ترقی و حکومت قانون؛ رؤیة التطور ودولة القانون، عهد سبهسالار، طهران، دارنشر خوارزمی.
آرین­بور، یحیی (2008)، از صبا تا نیما؛ بدءا من صبا حتی نیما، طهران، دارنشر زوار وهیئة المنشورات العلمیة والثقافیة.
ابن عبد الصبور، محمد (2003) انوار الناصریه (کتاب تشریح البشر وتوضیح الصور)؛ إضاءات الناصریة، طهران، مؤسسة الدراسات التاریخیة الطبیة.
أسد آبادی، سید جمال الدین (1979) مقالات جمالیة؛ مجموعة مقالات جمالیة، تألیف میرزا لطف الله أسد آبادی، طهران، منشورات إسلامی، الطبعة الثانیة.
اعتماد السلطنة، محمد حسن خان (2011)، روزنامه خاطرات؛ جریدة خاطرات، طهران، منشورات أمیر کبیر.
انوار، عبد الله (1964)، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی إیران؛ فهرس المخطوطات للمکتبة الوطنیة لإیران، طهران، وزارة الثقافة والفن، المجلد 2.
ایریارت، شارل (2018)، سفرنامه مونته نگرو؛ رحلة منته نغرو: ترجمة میرزا عیسی کروسی، تنقیح ومراجعة حسن جلالی عزیزیان، بروجن، دارنشر آبتین نکار.
ایریارت، شارل (2018)، سفرنامه کرواسی؛ رحلة کرواتیا: ترجمة میرزا عیسی کروسی، تنقیح ومراجعة حسن جلالی عزیزیان، بروجن، دارنشر آبتین نکار.
بالائی، کریستو (1998) بیدایش رمان فارسی؛ ظهور الروایة الفارسیة: ترجمة مهوش قدیمی ونسرین خطاط، طهران، منشورات معین، الطبعة الأولی.
بن تان، اکوست (1975)، سفرنامه؛ الرحلة، رسائل وکتابات الضابط الفرنسی عن الرحلة القصیرة إلی ترکیا وإیران بعام 1807، ترجمة منصورة اتحادیة، طهران.
بولاک، ادوارد یاکوب (1989) سفرنامه بولاک "إیران وإیرانیان"؛ رحلة بولاک "إیران والإیرانیون": ترجمة کیکاوس جهانداری، طهران، دارنشر خوارزمی.
تاریخ اسکندری؛ التاریخ الأسکندری، طهران، کتابخانه ملی إیران؛ المکتبة الوطنیة لإیران، المخطوطة برقم 1680/ ف، المقدمة.
-         حوادث‌نامه، کتاب الأحداث، نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، المکتبة الوطنیة لإیران، المخطوطة برقم 80ف
-         دکارت ( 1901) گفتار در روش(حکمت ناصریه)،  تکلم فی السیاقه ( حکمة ناصریة) ترجمة کوبینو، طهران. 
-         رحمانیان، داریوش(2004) تاریخ علت شناسی انحطاط و عقب ماندگی ایرانیان و مسلمین (از آغاز دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی)، تاریخ علل إنحدار الإیرانیین و المسلمین و تأخیرهم ( من بدایة عهد القاجار حتی نهایة العهد البهلوی)، تبریز، جامعة تبریز، الطبعة الأولی
-         غلام، محمد( 2003) رمان تاریخی: سیر و نقد و تحلیل رمان های تاریخی فارسی1284 تا 1332، عملیة و نقد و تخلیل الروایات التاریخیة الفارسیة من 1906- 1954طهران، دار الطباعة چشمه
-         کرمانشاهی، آقااحمد() (احمد بن محمدعلی اصفهانی بهبهانی حائری مشهور آقا احمد کرمانشاهی) (1372).  کرمانشاهی، سید أحمد ( آحمد بن محمدعلی إصفهانی بهبانی حاءری معروف ب سید أحمد کرمانشاهی) مرآت الاحوال جهان نما، م‍ق‍دم‍ه‌ و تصحیح و حواشی علی دوانی،  طهران، دارالطباعة  قبله.
-         کوتاس، دیمیتری ( 2002)  فک‍ر ی‍ون‍انی‌، ف‍ره‍ن‍گ‌ ع‍ربی: زم‍ی‍ن‍ه‌ه‍ای‌ اج‍ت‍م‍اعی‌- س‍ی‍اس‍ی‌ ن‍ه‍ض‍ت‌ ت‍رج‍م‍ه‌ در خ‍لاف‍ت‌ ع‍ب‍اسی (ق‍رن‌ دوم‌ ت‍ا چ‍ه‍ارم‌ ه‍ج‍ری‌)،  الفکر الیونانی، الثقافة العربیة، حقول إجتماعیة- سیاسیة حرکة ترجمة فی دولة العباسیون، ترجمة ف‍ره‍اد م‍ش‍ت‍اق‌ص‍ف‍ت‌، طهران، کتاب روز.
-         گیبون، ادوارد: تاریخ تنزل و خرابی دولت روم، تاریخ إنحدار و سقوط حکومة روم، ترجمة میرزا رضا مهندس‌باشی، طهرانالمکتبة الوطنیة لإیران، المخطوطة برقم 66/ف.
-         لوساژ، آلن رنه (1322ه). ژیل بلاس، ترجمة دکتر محمد کرمانشاهی، طهران، دارالطباعة خورشید. 
-         مآثرمهدیه(در ت‍اری‍خ‍چ‍ه‌ ت‍ش‍ک‍ی‍ل‌ وزارت‌ ام‍ور خ‍ارج‍ه‌ و اص‍ول‌ ن‍وی‍ن‌ در رواب‍ط ب‍ی‍ن‌ال‍م‍ل‍ل‌)،  مآثر مهدیة ( فی تاریخ إنشاء الوزارة الخارجیة و المبادئ الحدیثة فی العلاقات الدولیة)ترجمة میرزامهدی ممتحن الدوله شقاقی، طهران، الوزارة الخارجیة ( 2001)
-         مجتهدی، کریم ( 2001)  آشنایی ایرانیان با فلسفه­های جدید غرب،  معرفة إیران بالفلاسف الجدیدة، طهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و موسسه مطالعات تاریخ معاصر.أکادیمیة الثقافة و الفکر الإسلامی و معهد دراسات تاریخ المعاصر.
-         مجتهدی، کریم ( 1985) سیدجمال الدین اسدآبادی و تفکر جدید، طهران، دارالطباعة تاریخ ایران، الطبعة الأولی
-         موریه، جیمز ( 2001) س‍رگ‍ذش‍ت‌ حاجی بابای اصفهانی، مغامرة حاج بابایی اصفهانی، ت‍رج‍م‍ة م‍ی‍رزا حبیب اصفهانی، تصحیح جعفر مدرس صادقی، طه‍ران، دارالطباعة م‍رک‍ز.
-         مولیر: گزارش مردم‌گریز ترجمه منظوم «میزانتروپ»، التقریر الإجتماعی المنظوم « میرزانتروب» ( 2010) برکرادان میرزا حبیب اصفهانی، بإهتمام ایرج افشار، طهران، کتاب آمه
-         میرزا ملکم خان ( 1949). مجموعه آثار، مجموعة آثار،  تکوین و تعدیل محمدمحیط طباطبائی، طهران، مکتبة دانش.
-         میرزا کلبایکانی، حسین( 2000) ت‍اریخ  طبع و دارالطبع فی ایران‌ (۱۰۵۰ ق‍م‍ری إلی 1942م )، طهران، دارالطباعة کلشن.
-         ناطق، هما ( 1979) از ماست که بر ماست، طهران، دارالطباعة آگاه.
-         نفیسی، سعید ( 2004) تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، التاریخ الإجتماعی و السیاسی لإیران فی الفترة المعاصرةطه‍ران‌، دن‍ی‍ای‌ ک‍ت‍اب‌، المجلد الثانی
-         ولتر، فولتیر، ( 2011) تاریخ پطرکبیر و شارل دوازدهم و تاریخ اسکندر، تاریخ بطر  و شارل الثانی­عشر و تاریخ إسکندر، طهران، 1263هـ.ق ، الطباعة الحجریة، المکتبة الملیة
-         هاشمی، سیداحمد و دیگران. هاشمی، سید أحمد و الآخرون، نهضت ترجمه، حرکة ترجمة، طهران، دارالطباعة کتاب مرجع.