ظهور وتوسع المعتزلة في العراق تحليل في إطار نظرية الانتشار

نوع المستند : علمی ـ پژوهشی

المؤلف

آکاديميه العلوم الإنسانية والدراسات الثقافية

المستخلص

کانت قضية المعتزلة وتوسعها في العراق من القضايا المهمة جداً في الدراسات الخاصة بهذا المجال. لذا، يتطرق هذا البحث إلى سبب انتشار أحد التيارات الرئيسة في التاريخ الإسلامي وهو تيار المعتزلة في العراق بالاعتماد على نظرية الانتشار، وذلک بالترکيز على مدينتي البصرة وبغداد. تبين هذه النظرية انتشار ظاهرة محددة مقارنة بالأماکن الأخرى. تشير نتائج البحث القائمة على نظرية الانتشار المنتظم إلى تأثير البيئة الجغرافية على ظهور مذهب المعتزلة وانتشاره ضمن إطار الزمان والمکان، بالإضافة إلى تصنيف فترة انتشار المعتزلة على أساس الشروخ الداخلية والعلاقات بينهم وبين الخلفاء، وليس على أساس الترتيب الزمني، بينما تشير نتائج البحث الأخرى إلى أن المناظرات وجهاز الخلافة ونهضة الترجمة والموالي کانت من أهم قنوات انتقال المعتزلة وانتشارهم. 

الكلمات الرئيسية


عنوان المقالة [English]

The emergence and expansion of the Mu'tazilites in Iraq: an analysis based on the broadcasting theory

المؤلف [English]

  • Nayere Dalir
. Member of the faculty of the Research Institute of Historical Sciences in Institute of Humanities and Cultural Studies -
المستخلص [English]

The Mu'tazilites and the reasons for its expansion in Iraq have always been the subject of research in this field. Therefore, the research question is, based on the broadcasting theory we pay to the reason of one of the main streams of Islamic history (Mu'tazilites) in Iraq, focusing on the two cities of Basra and Baghdad. A theory that explains a phenomenon in comparison to other places; the findings of the study, based on the expansion theory, indicate the influence of the geographical environment on the appearance and distribution of the Mutazil school of thought in the context of time and place, as well as the timing and division of the Mu'tazilian period of distribution, not based on the order of time but on the basis of internal gaps and their relationship with caliphs, and other findings from the research show that routes such as debates, the caliphate administration, the translation movement, and the Mawālī have been among of the main channels of transmission and distribution of Mu'tazilion.
 
 

الكلمات الرئيسية [English]

  • Mu'tazilites
  • Basra
  • Baghdad
  • Broadcast Theory
  • Caliphate Administration
ابن اثیر، عزالدین (1385ق). الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر ـ دار بیروت.
ابن بابویه القمی، ابی جعفر محمد (1371ش). رساله فی الاعتقادات شیخ صدوق، محمد علی ابن سید محمد الحسنی، طهران: علمیه اسلامیه.
ابن عبدربه، احمد بن محمد (د. ت). العقد الفرید، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن عثمان الذهبی (د. ت). المغنی فی الضعفاء، التحقیق نور الدین عتر، د. ن.
ابن فقیه، أحمد بن محمد (1416ق). البلدان، محقق یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب.
ابن مرتضی، أحمد بن یحیی (1407ق). طبقات المعتزله، بیروت: منشورات دار المکتبه الحیاه.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1964م). الفهرست، بیروت: چاپ افست.
ابن‌قفطی، ابوالحسن‌علی‌بن‌یوسف (1371ش). تاریخ الحکماء، طهران: دانشگاه طهران.
اشعری، علی بن إسماعیل (د. ت). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، التحقیق: هلموت ریتر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی،
اصطخرى، إبراهیم بن محمد (2004م‏). المسالک والممالک، التحقیق والتصحیح: محمد جابر عبدالعال‏، قاهره: ناشر الهیئة العامة لقصور الثقافة.
اولیری، دلیسی (1374ش). انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمه احمد آرام، طهران: جاویدان.
بارتولد، واسیلى ولادیمیروویچ (1375ش). جایگاه مناطق اطراف دریاى خزر در تاریخ جهان اسلام، طهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بغدادی، خطیب (1417ق). مدینة السلام یا تاریخ بغداد: دار الکتب العلمیة.
بغدادی، عبد القاهر بن طاهر بن محمد (1977م). الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت: دارالآفاق الجدیدة.
تفضلی، احمد (1376ش). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، طهران: سخن.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1368ش). تاریخ ثعالبی (غرر الخبار ملوک الفرس وسیرهم)، ترجمه محمد فضائلی، طهران: نقره.
جلیلیان، شهرام (1393ش). تاریخ جندی شاپور، اهواز: دانشگاه علوم پزشکی جُندی شاپور.
جهشیاری، ابوعبدالله محمدبن عبدوس (1354ش). ترجمه الوزراء والکتاب، ترجمه‌ ابوالفضل طباطبائی، طهران: دنیای کتاب.
دورى، عبدالعزیز (1375ش). بغداد، چند مقاله در تاریخ و جغرافیایی تاریخی، طهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی.
دینوری، احمدبن داود (1364ش). أخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، طهران: نی.   
ذهبى، شمس‌الدین محمدبن احمد (1413ق). تاریخ‌الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام، التحقیق: عمرعبدالسلام تدمرى، بیروت: دار الکتاب العربى.
ربانی، گلپایگانی، علی (1377). فرق و مذاهب کلامی، طهران: دفتر تحقیقات و تدوین کتب درسی ـ مرکز جهانی علوم اسلامی.
زنجانی، فضل الله (1417ق). تاریخ علم الکلام فی الاسلام، مشهد: الآستانه الرضویه المقدسه.
سمسار، محمد حسن (1337ش). جغرافیاى تاریخى سیراف، طهران: زیبا.   
شکوئی، حسین (1382ش). اندیشه‌های نو در فلسفه‌ی جغرافیا، طهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم بن أبی بکر أحمد (1404ق). الملل والنحل، التحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دار المعرفة.
طبرسی، احمد بن علی (1371ش). احتجاج، ترجمه احمد غفاری مازندرانی، طهران: مرتضوی.
طبری، أبوجعفر محمد بن جریر (1387). تاریخ الأمم والملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث.
عبدالجبار، قاضی (د. ت). المغنی فی ابواب التوحید والعدل، د. ب.
عبدالحمید، عرفان (1967م). دراسات فی الفرق والعقائد الاإسلامیه، بغداد: مطبعة الإرشاد.
الفاخوری، حنا (1393ش). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، جمعی از مترجمان، طهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود (1373ش). آثار البلاد وأخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا، طهران، امیرکبیر.
کاهن، کلود (1363ش). «فلسفه و جهان شناسی»، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، ج4، پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده ریچارد نلسون فرای، ترجمه حسن انوشه، طهران: امیرکبیر.
گمارت، دی (زمستان 1382ش). «تاریخ و عقاید معتزله»، ترجمه حمید ملک مکان، مجله هفت آسمان، ش 20، صص176- 157.
گوتاس، دیمیتری (1381). تفکر یونانی، فرهنگ عربی، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، طهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مادلونگ، ویلفرد (1387ش). مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
مجتهد شبستری (1385ش). هرمنوتیک، کتاب و سنت، طهران: طرح نو.
محمدی، حسین (1374). «دیدگاه‌های قرآنی معتزله»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، س1، ش3، صص266-243.
مسعودی، أبوالحسن على بن الحسین (1409ق). مروج الذهب ومعادن الجوهر، قم: دار الهجره.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361ش). أحسن التقاسیم فی معرفه الأقالیم، ترجمه علینقی منزوی، طهران: نشر شرکت مولفان و مترجمان ایران.
المقدسی، محمد بن احمد شمس‌الدین کرمی (د. ت). أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، بیروت: دار صادر.
مؤلف ناشناس (1366ش). تاریخ سیستان، طهران: پدیده خاور.
نوبختی (1385ش). فرق الشیعه، ترجمه محمد جواد مشکور، قم: سازمان تبلیغات.
ولوی، علی محمد (1367ش). تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، طهران: بعثت.
وینتر، انگبرت و بئاته دیگناس (1386ش). قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، ترجمه کیکاوس جهانداری، طهران: فروزان.
یاقوت حموى، یاقوت بن عبدالله (1380ش). معجم البلدان، طهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
یعقوبی، احمد بن اسحق (1360ش). البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، طهران:بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
 
Rogers. M. Everett, diffusion of innovation, Collier Macmillan Canada, newyork. 1971.
Lawrence A Brown, Diffusion: Geographical Aspects, Elsevier, 2015.
Haggett, Peter, Locational Analysis in Human Geography. Edward, Arnold, London, 1968.
Palloni, alberto, Theories and Models of Diffusion in Sociology, Center for Demography and Ecology, 1997.
Elihu Katz, Martin L. Levin and Herbert Hamilton, Traditions of Research on the Diffusion of Innovation, American Sociological Review, 1963.